POLYVAGAAL THEORIE EN NEUROCEPTIE
Via de zintuigen kan een levend wezen bewust, maar vooral ook onbewust, steeds informatie verzamelen over of een situatie veilig aanvoelt.
De polyvagaaltheorie beschrijft de taal van ons autonome zenuwstelsel en hoe wij omgaan met stress en dreiging. Dit heeft implicaties voor onze manier van leven en de manier waarop we onze maatschappij inrichten.
Het onbewust informatie verzamelen wordt vanuit de polyvagaal theorie ‘neuroceptie’ genoemd. Met het woord ‘neuro’ dat naar het zenuwstelsel verwijst en het woord ‘ceptie’, dat komt van het woord perceptie (waarnemen). Ik denk dat het een goede term is om het automatische waarnemen door het zenuwstelsel te benadrukken.
In onze hersenen hebben wij een soort ‘veiligheidsscanner’, die constant automatisch verkent of wij veilig zijn. Het is in feite niet een aanwijsbaar deel van de hersenen. Het is meer te zien als een ‘netwerk’ van hersengebieden die aan elkaar geschakeld zijn en die deze taak uitvoeren. Een belangrijk onderdeel van deze scanner is ‘het limbische systeem’, waarin een beiderzijds in onze hersenen een klein rond gebiedje zit dat ‘amygdala’ heet. De amygdala’s worden ook wel de alarmbellen van de hersenen genoemd.
De zintuigen staan via zenuwbanen in verbinding met deze ‘veiligheidsscanner’. Wat je hoort, ziet, voelt, proeft of ruikt, dit neemt de veiligheidsscanner allemaal in ogenschouw voor een eindoordeel over ‘veilig of niet veilig’. En deze scanner kan dit razendsnel; binnen een seconde!
Als de veiligheidsscanner aangeeft dat het veilig is, worden er signalen naar spieren en organen gegeven zodat deze kunnen functioneren als een lichaam in een toestand van welzijn en in contact met jezelf en de omgeving. De spieren van armen en benen zijn dan ontspannen, de hart- en ademfrequentie rustig en het spijsverteringssysteem geactiveerd.
Ook worden er hersengebieden gestimuleerd die te maken hebben met sociaal contact maken: oogcontact zoeken, vriendelijk stemgebruik en een vriendelijke gelaatsuitdrukking. Sociaal gedrag is dus deels autonoom! Ons denken gaat tevens als het sein ‘veilig’ is afgegeven, automatisch rustiger en positiever worden.
Deze kalme toestand van het autonome zenuwstelsel wordt ook wel ‘parasympathische rusttoestand’ genoemd. In de voorlichtingsvideo: groene kleur.
Als er gevaar dreigt volgens de veiligheidsscanner gebeurt er het tegenovergestelde. Het lichaam krijgt opdracht zich veiliger te gaan stellen. Hierbij horen signalen naar de spieren om aan te spannen (om te kunnen vluchten of vechten). Hartslag en ademhaling versnellen om de energie ervoor te kunnen leveren. Maag en darmen stoppen met verteren. Sociaal contact is niet de bedoeling, dus oogcontact en spraakzaamheid verminderen. De ogen zullen eerder onrustig rond gaan kijken naar eventuele wegen voor ontsnapping. Het denken is versneld en spreekgedrag wordt beïnvloed; bijvoorbeeld veel en onrustig praten vanuit de drang naar veiligheid. Ook dit praten is dus deels ‘autonoom’ gedrag, gedreven door signalen van onveiligheid vanuit de veiligheidsscanner. Het is als het ware een vorm van ‘pratend vastklampen’ aan iemand, om veiliger te kunnen zijn.
Deze toestand van het autonome zenuwstelsel wordt ook wel ‘sympathische activatie-toestand’ genoemd. In de voorlichtingsvideo: oranje kleur.
In deze toestand let je goed op en ben je klaar voor verdedigen, vastklampen, of vluchten teneinde jezelf in veiligheid te brengen en om weer rustig te kunnen worden. Overigens gebruikt het zenuwstelsel deze stand ook als het gewoon veilig is, maar je lekker actief aan het sporten bent. Dan heb je ook een snellere ademhaling nodig en even geen darmactiviteit; dit wordt dan ook vanzelf door je autonome zenuwstelsel geregeld.
De toestanden als reactie op het idee van ‘gevaar’, waarin het autonome zenuwstelsel het lichaam kan laten gaan, worden in de Engelse taal ook wel ‘fight, flight, of freeze’ (F.F.F.) responsen genoemd. Omdat het het lichaam klaarmaakt voor acties als vechten (fight), vluchten (flight) of bevriezen (freeze). De fight- en flight reacties past bij de boven beschreven ‘sympathische activatie-toestand’. Het vastklampen heet in het Engels ‘attach’.
De freeze-reactie en diens tweelingbroer die ‘collapse’ heet zijn uiterste reacties van een lichaam om zich veilig te houden (in de voorlichtingsvideo: blauwe kleur).
Deze uiterste reacties van stilvallen van het fysiek-mentale systeem zijn bedoeld als tijdelijk: het zenuwstelsel kiest ervoor om het lichaam bewegingsloos en geluidloos te houden en je bewustzijn gedempt omdat het inschat dat dat tot de meeste kans op ‘overleven’ leidt; totdat het gevaar verdwijnt, om dan de draad van het leven weer op te kunnen pakken.
De veiligheidsscanner kan dus je systeem (lichaam en geest) in 3 toestanden brengen en dit gebeurt allemaal grotendeels via het autonome zenuwstelsel.
1, Rustig en sociaal ( Ventraal parasympathische rusttoestand van het zenuwstelsel (groen in de voorlichtingsvideo)
2. Onrustig, actief, minder sociaal (sympathische, geactiveerde toestand van het zenuwstelsel (oranje in de voorlichtingsvideo).
3. Bevroren of slap Dorsaal (een uiterste reddingstoestand door het zenuwstelsel (blauw in de voorlichtingsvideo)).[2]
De polyvagaaltheorie helpt je als je eigen zenuwstelsel (en dat van anderen) wilt leren kennen in de verschillende standen.
Door de dag heen wisselen we gewoonlijk steeds tussen stand 1. en 2. Dat is normaal. Er zijn situaties waarvoor je wat meer actief en alert moet kunnen reageren en dan helpt de sympathische toestand daar even bij. Daarna ga je weer terug naar rust.
Soms is iemands autonome zenuwstelsel geprogrammeerd geraakt om veel in de fight/flight-reactie (2) of bij stressreacties of opkomende emoties telkens snel in de freeze-reactie (3) terecht te komen. Deze freeze geeft niet altijd letterlijk verstijving of slapte van het lichaam, maar het kan ook leiden tot een sterk gevoel van hulpeloosheid, niet kunnen reageren, dichtgeknepen keel, duizeligheid of wazigheid in het hoofd.
Het autonome zenuwstelsel kan bij iemand geprogrammeerd zijn om heel snel te willen beschermen met de toestanden van fight/flight (2) of freeze (3). Deze overreactie om te beschermen is tijdens vroegere lastige ervaringen als baby of kind vaak heel nuttig geweest. Daarom heeft het autonome zenuwstelsel dit programma ‘aangenomen’. Als volwassene begint het je echter vaak steeds meer te hinderen. Je komt niet goed tot rust, niet goed in contact met jezelf en anderen. Of, door een eenmalige overweldigende gebeurtenis, is je autonome zenuwstelsel ontregeld geraakt, zodat het steeds in de fight/flight (2) stand blijft en snel naar freeze (3) schiet. Deze overreactie van het zenuwstelsel kan leiden tot energieverlies en veel lichamelijke klachten, waardoor het leven moeizamer wordt.
Het plaatje bovenaan bij deze tekst toont de normale golfbewegingen tussen rust (1 = groen) en flight/fight (2=oranje), maar ook de omhooggaande beweging richting steeds meer spanning (oranje) totdat het zenuwstelsel het niet meer kan ‘uithouden’ en in de freeze-toestand (3 = blauw) terecht komt.
Maar gelukkig is ons zenuwstelsel plastisch en beschikt over adaptief vermogen! Wat kan helpen is om de rustige, veilige toestand van je lichaam en geest te leren herkennen en deze staat dan wat vaker bewust op te gaan roepen. Het is dus heel zinvol van jezelf te weten welke activiteiten jouw systeem van de oranje fase naar de groene fase brengen. En uiteraard te weten wat je kan doen als je systeem in het blauw is geschoten. Meditatie en therapie met aandacht voor deze reacties kan daarbij behulpzaam zijn.
[1] In de polyvagaaltheorie heet deze rust toestand een ‘ventrale toestand’, genoemd naar het deel van een specifieke zenuw (de ventrale, voorste tak van de vagus-zenuw) dat deze parasympathische rusttoestand bestuurt.
[2] In de polyvagaal theorie wordt dit een ‘dorsale toestand’ genoemd, benoemd naar een zenuwtak die deze toestand bestuurt (de dorsale- achterste tak van de Vagus zenuw).